“Retrograde” is een officiële militaire term voor de processen die betrokken zijn bij het verplaatsen van een basis, terugtrekken uit een territorium, naar volledige terugtrekking. Officieel taalgebruik omschrijft de retrograde als “georganiseerde beweging weg van de vijand” en dat is wat Heineman vastlegt, in huiveringwekkende sequenties die laten zien hoe de Special Forces-eenheid afdrukken en kaarten verbrandt, computers verwijdert, hun aanwezigheid tot nul terugbrengt en niets achterlaat. (Hier is een interessant artikel over de omvang van de retrograde operatie in Afghanistan.) Retrograde heeft natuurlijk symbolische astrologische connotaties, die moeilijk te vermijden zijn als je getuige bent van de absolute chaos en paniek die losbarsten wanneer de Amerikanen de retrograde operatie beginnen.
De scènes op de luchthaven van Kabul haalden de voorpagina’s van kranten over de hele wereld. De beelden in de documentaire zijn zowel angstaanjagend als hartverscheurend. De partituur van H. Scott Salinas is droevig, elegisch en – onnodig te zeggen – enorm droevig. Vergeleken met de gezichten van vrouwen, mannen en kinderen, waar zenuwen en wanhoop bijna op het randje van hun huid zitten, voelt men het volle gewicht van de zich ontvouwende catastrofe. Heineman maakte de film, samen met Timothy Grucza en Olivier Sarbil, en de toegang die ze krijgen is buitengewoon (inclusief huiveringwekkende beelden van een triomfantelijke Taliban-massabijeenkomst in Kabul). Dit is een ingewikkeld en zeer verdeeld onderwerp. Heineman doceert niet. Hij concentreert zich op de mensen, op Sadat, op zijn mede-Groene Baretten, op Sadats mannen, van wie velen alleen maar hulpeloos naar Sadat staren en naar hem kijken om te zien wat ze nu moeten doen. Er is een moment waarop Sadat en zijn mannen zich verschansen in een kamp, de lucht vult zich met het geluid van geweerschoten, de Taliban letterlijk precies daar, en een soldaat, zijn ogen groot en helder, zegt: “De situatie wordt erger. Wat moeten we doen?” Er is echt geen antwoord.
‘Was je nog geboren toen deze oorlog begon?’ een groene baret speelt met een jonge Afghaanse soldaat. De soldaat lacht. Het is een grap omdat er veel op het spel staat en de situatie absurd en wanhopig is. De Groene Beret spreekt voor de hand en werkt al jaren samen met de Afghanen. De intimiteit tussen mannen is een van de meest opvallende punten van “Retrograde”. Gezien de mislukte pogingen die rijken door de eeuwen heen hebben gedaan om Afghanistan te ‘onderwerpen’, is de manier waarop dit allemaal is verlopen niet onverwacht. Maar de implicaties zijn moeilijk te vermijden en de val is nog steeds tragisch.
De film eindigt met een lang shot van een vrouw, tegen een hek gedrukt, neerkijkend op de Amerikaanse soldaten, een stom gevoel van verlies, angst en hypervigilantie flitst over haar gezicht. Voeg alle resterende close-ups van een gezicht samen – of het nu een Afghaans gezicht is of een Amerikaans/Australisch/Brits gezicht – en alle tragedie is aanwezig. Je zou zelfs geen dialoog nodig hebben.
Op Nat Geo vanavond, 8 december. Morgen, 9 december, op Disney+.